Skutki prawne śmierci człowieka, jako podmiotu praw i obowiązków majątkowych w dziedzinie prawa cywilnego reguluje prawo spadkowe. Ogół tych praw i obowiązków nazywamy spadkiem, ich dotychczasowy podmiot – spadkodawcą, a osoby, na które przechodzi spadek – spadkobiercami. Owo przejście praw i obowiązków zmarłego nazywamy dziedziczeniem.
Komu należy się spadek ?
Określenie, kto jest spadkobiercą, może wynikać z samej woli zmarłego, na mocy sporządzonego przez niego testamentu. Jeżeli spadkodawca nie skorzystał z możliwości powołania spadkobierców przez testament, dziedziczyć będą osoby wskazane przez ustawę (art. 931 i n. Kodeksu Cywilnego) na podstawie ich związku rodzinnego ze spadkodawcą, opartego na więzi krwi (pokrewieństwo) lub więzi prawnej (małżeństwo, przysposobienie). Jeżeli w testamencie spadkodawca powołał do dziedziczenia osoby spoza rodziny, a inne, pozostające ze spadkodawcą w związku rodzinnym pominął, mogą one również domagać się zachowku od spadkobierców powołanych do dziedziczenia w testamencie.
Czy testament zawsze jest ważny ?
Tylko za pomocą testamentu można skutecznie rozrządzić swym majątkiem na wypadek śmierci. Testament jest oświadczeniem woli, za pomocą którego można powołać spadkobiercę lub spadkobierców, ustanowić zapis, polecenie, powołać wykonawcę testamentu lub dokonać wydziedziczenia. Ważnie sporządzić testament może tylko osoba pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona, podjęcie decyzji musi być przez spadkodawcę (testatora) zamierzone i świadome (choroba psychiczna czy zaburzenie czynności umysłowych, choćby krótkotrwałe, będą skutkowały nieważnością testamentu). Ponadto, prawo zakazuje tworzenia testamentów wspólnych, dlatego np. testament ustanowiony przez małżonków byłby uznany za nieważny.
W jaki sposób można sporządzić testament ?
Podstawową formą testamentu zwykłego jest testament własnoręczny, zwany holograficznym.
Jest on stosunkowo łatwy do sporządzenia, wymaga bowiem od spadkodawcy tylko tego, by swoje oświadczenie woli napisał ręcznie w całości, podpisał i opatrzył datą. Należy zaznaczyć, iż brak daty nie powoduje nieważności testamentu, jedynie skutkuje niemożnością jednoznacznego stwierdzenia (w sytuacji sporządzenia przez spadkodawcę kilku testamentów), który z testamentów został sporządzony, „jako ostatni” i najpełniej oddaje wolę spadkodawcy.
Inną możliwością jest złożenie oświadczenia przed notariuszem, który poświadczy je w akcie notarialnym (testament notarialny).
Testament można też sporządzić przed upoważnioną osobą urzędową (np. wójtem, burmistrzem, sekretarzem gminy, kierownikiem urzędu stanu cywilnego). W tym celu spadkodawca musi ustnie oznajmić swą wolę wobec odpowiedniego organu urzędowego i w obecności dwóch świadków. Tak sporządzony testament nazywamy testamentem allograficznym. Warto dodać, że taki rodzaj testamentu nie jest dostępny dla osób głuchych lub niemych.
Prawo przewiduje też możliwość sporządzenia testamentów szczególnych, np., gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione (np., gdy spadkodawca z powodu choroby lub kalectwa nie może pisać, gdy nie można skontaktować się z notariuszem lub organem urzędowym). Przykładem takiego testamentu jest testament ustny – polega on na tym, iż spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie, w obecności trzech świadków. Aby jednak był on ważny, konieczne jest stwierdzenie jego treści. Świadkiem sporządzenia testamentu ustnego nie może być osoba niepełnoletnia, niewidoma, głucha lub niema, niemogąca czytać lub pisać, albo, która była prawomocnie skazana za składanie fałszywych zeznań.
Czy można zmienić lub odwołać testament ?
Każdy testament może być przez spadkodawcę odwołany lub zmieniony – np. przez sporządzenie nowego lub zniszczenie starego testamentu. Ponadto warto wiedzieć, iż w 2011 r. Krajowa Rada Notarialna utworzyła Krajowy Rejestr Testamentów – elektroniczny rejestr, który zawiera informacje o zarejestrowanych testamentach, nie zawiera natomiast treści samych testamentów. Testament jest rejestrowany na wniosek testatora, po złożeniu testamentu u notariusza. Poszukiwanie testamentu w rejestrze jest możliwe po śmierci testatora, po okazaniu aktu zgonu spadkodawcy.
Adw. Marek Bartkowiak
Wspólnik w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Bartkowiak Kosewski spółka cywilna z siedzibą w Luboniu ul. Jana III Sobieskiego 85, tel. kom. 602 468 329