W ostatnim artykule opisywałem możliwości rozrządzenia swym majątkiem na wypadek śmierci poprzez sporządzenie testamentu. Brak takiego oświadczenia woli spadkodawcy, tj. brak testamentu, nie powoduje jednak, że dziedziczenie nie następuje – zachodzi ono po prostu na innych zasadach, drogą tzw. dziedziczenia ustawowego, regulowanego przepisami Kodeksu cywilnego.
Kiedy dziedziczy się z ustawy?
Zgodnie z art. 926 § 2 k.c. dziedziczenie na podstawie ustawy następuje, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy (nie sporządził testamentu bądź go odwołał, albo testament jest nieważny) albo gdy żadna z osób, które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Kto i jakiej kolejności jest powołany do spadku?
Polskie prawo spadkowe dzieli spadkobierców na grupy kolejno powoływane do spadku. W stosunku do spadków otwartych począwszy od 28 czerwca 2009r. wyodrębnia się cztery grupy spadkobierców ustawowych:
- Zstępni i małżonek spadkodawcy
- Małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy
- Dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni
- Pasierbowie
W pierwszej kolejności powołane są do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w zasadzie w częściach równych. Część przypadająca małżonkowi nie może być jednak mniejsza niż ¼ spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy.
Co dzieje się w sytuacji, gdy spadkodawca nie ma dzieci ani wnuków?
Gdy spadkodawca nie pozostawia zstępnych, powołani są z ustawy spadkobiercy drugiej grupy, a zatem małżonek i rodzice spadkodawcy. Rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy dopiero, gdy którekolwiek z rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Ustawa przewiduje wzmocnioną pozycję małżonka, stanowiąc, iż w przypadku, gdy dziedziczy on w zbiegu z rodzicami spadkodawcy, jego rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa (tj. wspólnie z nimi) przypadająca mu część wynosi połowę spadku (art. 933 § 1). Cześć przypadająca każdemu z rodziców to co do zasady ¼ spadku. W przypadku braku obojga rodziców i ich zstępnych cały spadek przypada małżonkowi.
Do dziedziczenia dziadków dochodzi tylko wtedy, gdy brak zarówno zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy. W ostatniej kolejności, w przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy dziedziczą pasierbowie, tj. dzieci (nieżyjącego) małżonka spadkodawcy.
Co dzieje się w sytuacji, gdy spadkodawca nie ma małżonka ani krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy?
W ostatniej kolejności, gdy brak małżonka spadkodawcy, jego krewnych oraz pasierbów spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarbowi Państwa.
Czy każda osoba powołana do dziedziczenia może dziedziczyć?
Podstawę do dziedziczenia stanowi ustawa bądź ważnie sporządzony testament, wyznaczając krąg spadkobierców. W pewnych sytuacjach doniosłe względy etyczne mogą przemawiać przeciwko temu, by dana osoba dziedziczyła po spadkodawcy. Mówimy wtedy o tzw. niegodności do dziedziczenia. Na podstawie ustawy uznanie spadkobiercy za niegodnego może nastąpić, gdy dopuścił się on przestępstwa przeciwko spadkodawcy, nakłonił go podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo umyślnie ukrył, zniszczył, przerobił lub podrobił testament.
Kto może żądać uznania spadkobiercy za niegodnego?
Co do zasady, może tego żądać, każdy, kto ma w tym interes prawny, uznania za niegodnego można domagać się jednak dopiero po otwarciu spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Skutki uznania za niegodnego polegają na tym, że spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Skutki te dotyczą jednak samego niegodnego, nie zaś jego zstępnych. Z żądaniem uznania za niegodnego nie można wystąpić jeżeli upłynął przewidziany w tym celu termin bądź gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy, który dopuścił się czynu uzasadniającego niegodność.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja przewidziana przez prawo spadkowe, która polega na tym, iż określonym osobom należącym do kręgu spadkobierców ustawowych przysługuje korzyść pieniężna stanowiąca równowartość ułamka tej części, w jakiej każda z tych osób byłaby powołana do dziedziczenia z ustawy. Jeżeli zatem dana osoba uprawniona do zachowku nie jest powołana do dziedziczenia, ponieważ spadkodawca powołał w testamencie innych spadkobierców, ma ona względem nich wierzytelność o zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej. Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy (ale przysługuje ono tylko wtedy, gdyby byli oni powołani do spadku z ustawy – a zatem rodzicom tylko wtedy, gdy brak dzieci). Zachowek nie przysługuje spadkobiercom uznanym za niegodnych, tym, którzy odrzucili spadek oraz osobom, które zostały wydziedziczone.
adw. Marek Bartkowiak
Wspólnik w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Bartkowiak Kosewski spółka cywilna