Znęcanie psychiczne, choć często niewidoczne dla otoczenia, stanowi jedną z najbardziej dotkliwych form naruszenia integralności osoby. Z punktu widzenia prawa karnego może ono skutkować odpowiedzialnością karną sprawcy, o ile zostanie wykazane w sposób dostateczny. W niniejszym opracowaniu przedstawiono, czym jest przemoc psychiczna, jakie są jej najczęstsze przejawy, jakie dowody na znęcanie się psychiczne są dopuszczalne w postępowaniu sądowym oraz jak wygląda praktyka orzecznicza w tym zakresie.
Rodzaje przemocy psychicznej – przykłady zachowań
Rodzaje przemocy psychicznej obejmują szeroki katalog działań sprawcy, które nie pozostawiają śladów fizycznych, lecz wywołują długotrwałe konsekwencje emocjonalne u ofiary. Przykładowe zachowania to:
- uporczywe obrażanie i wyśmiewanie,
- groźby i szantaż emocjonalny,
- izolowanie ofiary od otoczenia,
- wmawianie choroby psychicznej (gaslighting),
- kontrolowanie życia prywatnego oraz inwigilacja,
- deprecjonowanie poglądów lub uczuć.
W doktrynie wskazuje się, że przemoc emocjonalna może być równie destrukcyjna jak przemoc fizyczna, prowadząc do stanów lękowych, depresji lub zaburzeń psychosomatycznych.
Czy znęcanie psychiczne jest karalne?
Tak. Znęcanie psychiczne nad osobą najbliższą jest przestępstwem uregulowanym w art. 207 § 1 Kodeksu karnego. Ustawodawca przewiduje za ten czyn karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Przemoc ta może być zarówno fizyczna, jak i psychiczna, przy czym obie formy są traktowane równorzędnie pod względem skutków prawnych. Ocenie podlega nie tylko zachowanie sprawcy, ale także jego wpływ na kondycję psychiczną pokrzywdzonego.
Jak udowodnić znęcanie psychiczne – środki dowodowe
W praktyce sądowej pojawia się istotna trudność w zakresie: jak udowodnić znęcanie psychiczne. Wynika to z niematerialnego charakteru tego typu zachowań. Niemniej możliwe jest posłużenie się zróżnicowanymi środkami dowodowymi, w tym:
- zeznaniami świadków,
- dokumentacją z procedury Niebieskiej Karty,
- zapisami korespondencji (e-mail, SMS, komunikatory),
- nagraniami dźwięku lub obrazu rejestrującymi przebieg przemocy,
- opiniami psychologicznymi lub psychiatrycznymi,
- dokumentacją medyczną wskazującą na skutki psychiczne u ofiary.
W orzecznictwie akcentuje się, że materiał dowodowy nie musi być obszerny, ale musi być wiarygodny i pozostawać w związku przyczynowym z działaniem sprawcy.
Wmawianie choroby psychicznej jako forma przemocy
Szczególną formą nadużyć emocjonalnych jest wmawianie choroby psychicznej, znane również jako gaslighting. Polega ono na podważaniu percepcji ofiary, jej pamięci lub zdrowia psychicznego, co skutkuje dezorientacją, utratą pewności siebie, a niekiedy rozwinięciem realnych zaburzeń psychicznych. W świetle prawa takie zachowanie, jeśli ma charakter uporczywy i celowy, może zostać uznane za znęcanie psychiczne i skutkować pociągnięciem sprawcy do odpowiedzialności karnej.
Znaczenie opinii biegłych i orzecznictwa
W sprawach o przemoc psychiczną kluczowe znaczenie może mieć opinia biegłego psychologa lub psychiatry. Pozwala ona sądowi ustalić skutki działań sprawcy, w tym stopień cierpienia moralnego, zaburzenia emocjonalne i ich wpływ na funkcjonowanie ofiary. Dodatkowo, w orzecznictwie podkreśla się konieczność obiektywnej oceny zachowania sprawcy – subiektywne odczucia pokrzywdzonego nie są wystarczające, jeśli nie znajdują potwierdzenia w dowodach.
Jak chronić się przed przemocą psychiczną?
Ofiara przemocy psychicznej nie pozostaje bez ochrony. W przypadku zaistnienia przesłanek wskazujących na znęcanie psychiczne, należy niezwłocznie zabezpieczyć dowody, skontaktować się z policją lub ośrodkiem pomocy społecznej oraz rozważyć wystąpienie do sądu z wnioskiem o zakaz kontaktu lub złożenie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Ochrona prawna jest możliwa zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego (m.in. art. 24 k.c. w zw. z art. 23 k.c.).